ODSZEDŁ MISTRZ LITERACKIEJ FRAZY JERZY PILCH
Prozaik, publicysta, dramaturg, scenarzysta filmowy. Pisarz o równie ironicznym, co czułym spojrzeniu na niedoskonałości tego świata i kondycję zamieszkujących go ludzi.
Jerzy Pilch urodził się 10 sierpnia 1952 roku w Wiśle, zmarł 29 maja 2020 w Kielcach.
„On
traktował literaturę serio, nie dopuszczał możliwości, że może być czymś
użytkowym, czy nawet spełniać jakąś rolę społeczną – dla niego miała być
dziełem samym w sobie” – wspominał Pilcha Krzysztof Varga. „Miał
niepowtarzalny styl literacki ze słynną Pilchową frazą. Sięgam po książki
Pilcha od czasu do czasu dla czystej przyjemności, nie po to, żeby się czegoś
dowiedzieć, ale wyłącznie żeby się pławić w tym języku, w tej ironii, w tym
dystansie”.
Wybitnym stylistą nazwał go także Eustachy Rylski. Dodał, że fascynowało go w
Pilchu to, że prowadząc dosyć mało urozmaicone życie, potrafił pisać o swoim
wnętrzu, o przeżyciach, o lekturach, filmach, piłce nożnej. A im bardziej
toczyła go fizycznie choroba, tym intelektualnie był ciekawszy i głębszy.
„Stworzył niezwykle rozpoznawalną frazę. To była charakterystyczna dykcja
prozatorska o niepodrabialnym szyku i nawracających refrenach” – mówił o
Pilchu Jacek Dehnel. „Ceniłem go za język, który stworzył. Bazując trochę
na Gombrowiczu, trochę na Schulzu, stworzył własną, niepowtarzalną frazę, która
przejawiała się zarówno w felietonach, jak i w prozie. Wystarczyło przeczytać
jedno zdanie, by stwierdzić, że to napisał Pilch” – wyjaśnił. Jego zdaniem
Pilch był też autorem uniwersalnie lubianym, który miewał oczywiście
kategoryczne poglądy, ale – przez charakterystyczne poczucie humoru i
niesłychany urok osobisty – był nie tylko ceniony jako pisarz, ale także
lubiany jako człowiek. „Niezwykle charakterna figura” – podsumował.
Jerzy Pilch urodził się 10 sierpnia 1952 roku w Wiśle, na Śląsku Cieszyńskim, w rodzinie ewangelickiej. W jego książkach stale powracał temat dzieciństwa i tradycji rodzinnych. „Mam w sobie ten lęk, który jest kłopotliwy: synka, z małej miejscowości, z Wisły, i nim w gruncie rzeczy jestem” – mówił o sobie pisarz. Pilch wprowadził do polskiej literatury świat ewangelików – niewielkiej społeczności rządzącej się własnymi, surowymi regułami, ludzi obowiązkowych, praktycznych, bogobojnych. Ewangelicy Pilcha znaleźli schronienie w górach i do dziś dnia z pewną nieufnością odnoszą się do katolickiej większości Polaków z równin.
„Nie chciałbym mieć innego życia. Luterstwo dało mi siłę; przy wszystkich moich słabościach jest to myślę siła znaczna. Np. zawsze byłem i jestem święcie przekonany, że żeby coś osiągnąć w sztuce, trzeba mieć tryb pracy księgowego i najlepiej, żeby to był księgowy o ewangelickich korzeniach. Żadnej cyganerii, żadnego natchnienia, żadnych upojeń. Moją tragedią i moim paradoksem jest oczywiście to, że przy takich przeświadczeniach, przy takim głodzie ascezy i dyscypliny, przy tak wielkiej niechęci, jaką mam np. do pijaków – okoliczności życiowe, jakby to powiedział Konwicki, zmusiły mnie do wypicia kilku cystern spirytusu. Niezbadane są wyroki pańskie…” – mówił Pilch.
W Wiśle mieszkał do 10. roku życia, potem wraz z rodzicami przeniósł się do Krakowa, gdzie ukończył filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim, pracę nad doktoratem pod kierunkiem prof. Jana Błońskiego przerwał w okresie stanu wojennego. Wtedy Pilch na serio zajął się publicystyką i literaturą. Wierną publiczność zdobył sobie jako autor satyrycznych felietonów literackich czytanych na spotkaniach krakowskiego czasopisma mówionego „Na Głos”.
Na początku lat 80. Pilch zaczął publikować felietony w „Tygodniku Powszechnym”. Ukazywały się one przez niemal dekadę i zyskały autorowi opinię jednego z najwybitniejszych polskich felietonistów. Pilch traktował „Tygodnik” jako swoją macierzystą redakcję, podziwiał ludzi, z którymi zetknął się w krakowskiej redakcji na Wiślnej. Jednak w marcu 1999 roku przeniósł się ze swoimi felietonami na łamy „Polityki”, w latach 2006-09 ukazywały się one w „Dzienniku”, a ostatnich latach – w „Przekroju”.
Pierwszą
książkę Pilcha, „Wyznania twórcy pokątnej literatury erotycznej”
(Londyn 1988) uhonorowano nagrodą Fundacji im. Kościelskich. Powieść „Spis
cudzołożnic” (1993) doczekała się ekranizacji z brawurową rolą Jerzego
Stuhra i w jego reżyserii, a film został nagrodzony na Festiwalu Polskich Filmów
Fabularnych za scenariusz i dialogi. Aż siedem razy książki Pilcha były
nominowane do Literackiej Nagrody NIKE, którą otrzymał za „Pod Mocnym
Aniołem” w 2001 roku.
„Pod Mocnym Aniołem” to opowieść o piciu, zakochaniu i otrzeźwieniu
pisarza-alkoholika Jurusia. Autor, gorąco zaprzeczając autobiograficznemu
charakterowi powieści, deklarował jednocześnie, że zawarł w niej „całą
prawdę o chlaniu”. Pod Mocnym Aniołem – to knajpa, do której bohater
zachodzi po wizytach na oddziale deliryków doktora Granady, „w celu
uporządkowania doznań” przy pomocy kilku setek. Ostatecznie życie Jurusia
porządkuje jednak miłość. Autobiograficzne interpretacje „Pod Mocnym
Aniołem” nasuwały się same: jak pisała Wisława Szymborska w swojej
„Galerii” postaci krakowskiego życia kulturalnego: „Tu Pilch z
kieliszkiem pustym w ręce/ malarz dał wyraz jego męce”, a do kanonu
popularnych powiedzeń przeszła fraza Pana Trąby, bohatera pilchowskich
„Tysiąca spokojnych miast”, który mawia: „Ja nie dla smaku piję,
ale dla wzmożenia egzystencji”.
Już w warszawskiej epoce życia Pilcha ukazała się powieść „Miasto
utrapienia” (2004), jeden z jej wątków został rozbudowany w dramacie
„Narty Ojca Świętego”(2004). Potem ukazał się zbiór opowiadań
„Moje pierwsze samobójstwo” (2006) i kolejna powieść – „Marsz
Polonia” (2008). W większości książek Pilcha pojawiają się motywy alkoholu
i miłości, a także opowieści o dzieciństwie w ewangelickiej Wiśle. „Wiem,
że jestem autorem jednej książki, piszę cały czas to samo i cały czas obracam się
wewnątrz jednego gatunku literackiego” – powiedział Pilch o swojej
twórczości w rozmowie z „Res Publicą Nową” w 2002 roku.
Jerzy Pilch był jednym z niewielu tak zagorzałych wielbicieli piłki nożnej
wśród pisarzy. Kibicował Cracovii, choć dostrzegał, że to – mimo ostatnich
sukcesów klubu – fatalna pasja. Podkreślał, że od finałów wielkich turniejów
zdecydowanie bardziej woli mecze ćwierćfinałowe i półfinały. Przez lata
rozpamiętywał przestrzeloną jedenastkę Kazimierza Deyny w meczu z Argentyną na
mundialu w 1978 roku.
Już w pierwszym tomie „Dziennika” (Wielka Litera, 2013) Jerzy Pilch
pisał o swojej chorobie, ale w drugim tomie zapisków, obejmującym okres od
czerwca 2012 do czerwca 2013 roku, stan zdrowia (pisarz cierpiał na chorobę
Parkinsona) staje się jednym z najważniejszych tematów. W ostatnim roku Jerzy
Pilch postanowił rozpocząć nowy etap życia – zamieszkał w Kielcach, myślał o
założeniu wydawnictwa.”Lepiej mi się tu oddycha. A na starość to są
rozstrzygające rzeczy. Więc bez dalszego certolenia postanowiliśmy wybrać
Kielce. Przyznam szczerze, wybrałem miasto, w którym wcześniej byłem raz, może
dwa razy (…). Już komuś powiedziałem, że Kielce – jak na razie wynika z moich
doświadczeń – to fantastyczne, depresyjne miasto. W moim przekonaniu to
komplement, chociaż jakoś bardzo niechętnie przyjęty” – mówił pisarz w
wywiadzie dla „Gazety Wyborczej” w lutym tego roku. Pisarz w ostatnim
czasie miał problemy z ciśnieniem. Zmarł w swoim kieleckim domu. Miał 67 lat.
„Myślę, że jego twórczość, jego literatura – to, co pisał pod koniec życia
krwią – było takim cyrografem, w którym w końcu pokonał śmierć”-
podsumował dyrektor Teatru Dramatycznego w Warszawie, dramatopisarz Tadeusz
Słobodzianek.
Twórczość
Książki:
„Wyznania twórcy pokątnej literatury erotycznej”, Puls, Londyn 1988,
„Spis cudzołożnic. Proza podróżna”, Puls, Londyn 1993,
„Rozpacz z powodu utraty furmanki”, Znak, Kraków 1994,
„Inne rozkosze”, a5, Poznań 1995,
„Monolog z lisiej jamy”, Universitas, Kraków 1996,
„Tezy o głupocie, piciu i umieraniu”, Puls, Londyn 1997,
„Tysiąc spokojnych miast”, Puls, Londyn 1997,
„Bezpowrotnie utracona leworęczność”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998,
„Pod Mocnym Aniołem”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000,
„Opowieści wigilijne”, (razem z Olgą Tokarczuk i Andrzejem Stasiukiem), Czarna Ruta, 2000,
„Upadek człowieka pod Dworcem Centralnym”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002,
„Miasto utrapienia”, Świat Książki, Warszawa 2004,
„Narty Ojca Świętego”, Świat Książki, Warszawa 2004,
„Moje pierwsze samobójstwo”, Świat Książki, Warszawa 2006,
„Pociąg do życia wiecznego”, Świat Książki, Warszawa 2007,
„Marsz Polonia”, Świat Książki, Warszawa 2008,
„Sobowtór zięcia Tołstoja”, Świat Książki, Warszawa 2010,
„Dziennik”, Wielka Litera, Warszawa 2012,
„Wiele demonów”, Wielka Litera, Warszawa 2013,
„Drugi dziennik. 21 czerwca 2012-20 czerwca 2013”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013,
„Zuza albo czas oddalenia”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2015,
„Zawsze nie ma nigdy. Jerzy Pilch w rozmowach z Eweliną Pietrowiak”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016,
„Portret młodej wenecjanki”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2017,
„Inne ochoty. Jerzy Pilch w rozmowach z Eweliną Pietrowiak. Część 2”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2017,
„Żywego ducha”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2018,
„Trzeci dziennik”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2019,
„Żółte światło”, Wielka Litera, Warszawa 2019,
„Widok z mojego boksu”, Znak, Kraków 2019.
„60 felietonów najjadowitszych”, Wielka Litera, Warszawa 2020.
Tłumaczenia (wybór):
angielski: „His current Woman” (z tomu „Inne rozkosze”), Hydra Books, 2002,
niemiecki: „Andere Lüste” („Inne rozkosze”), Volk und Welt Verlag, Berlin 1998, „Zum starken Engel” („Pod Mocnym Aniołem”), Luchterhand Literaturverlag, München 2002,
serbski: „Kod Moćnog anđela” („Pod Mocnym Aniołem”), Narodna knjiga – Alfa, Beograd 2003,
oraz w innych językach: bułgarski, estoński, francuski, hiszpański, holenderski, litewski, rosyjski, słowacki.
Filmografia:
1994 – „Spis cudzołożnic”, film fabularny telewizyjny, autor, dialogi, obsada aktorska (mężczyzna w barze „Vis-à-Vis”),
1996 – „Bar »Atlantic«”, serial fabularny, scenariusz (odcinek 2),
1998 – „Inne rozkosze”, widowisko telewizyjne, adaptacja,
1998 – „Monolog z lisiej jamy”, widowisko telewizyjne, autor,
1999 – „Jerzy Pilch. Wyznania człowieka piszącego po polsku”, film dokumentalny, bohater,
2000 – „Żółty szalik”, w cyklu: „Święta polskie”, film fabularny telewizyjny, scenariusz,
2001 – „Wtorek”, film fabularny, obsada aktorska (Jerzy, właściciel fabryki krasnali ogrodowych),
2006 – „Miłość w przejściu podziemnym”, w cyklu: „Święta polskie”, film fabularny telewizyjny, scenariusz,
2006 – „Narty Ojca Świętego”, widowisko telewizyjne, autor,
2013 – „Pod Mocnym Aniołem”, film fabularny, autor.
Prapremiery sceniczne:
1998.01.10 – „Monolog z lisiej jamy”, Tarnowski Teatr im. Ludwika Solskiego w Tarnowie,
2000.12.16 – „Inne rozkosze”, Teatr Powszechny im. Zygmunta Hübnera w Warszawie,
2003.01.31 – „Pod Mocnym Aniołem”, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie,
2004.11.04 – „Narty Ojca Świętego”, Teatr Narodowy w Warszawie,
2007.04.21 – „Zabijanie Gomułki” (na podstawie powieści „Tysiąc spokojnych miast”), Lubuski Teatr im. Leona Kruczkowskiego w Zielonej Górze,
2008.05.23 – „Miasto utrapienia”, Teatr Miejski im. Witolda Gombrowicza w Gdyni,
2011.10.26 – „Patryk K.” (na podstawie „Miasto utrapienia”, „Moje pierwsze samobójstwo” i „Marsz Polonia”), przedstawienie impresaryjne, premiera na scenie Teatru im. Aleksandra Sewruka w Elblągu,
2012.01.21 – „Marsz Polonia”, Teatr Powszechny w Łodzi.
Nagrody:
1989 – Nagroda Fundacji im. Kościelskich za „Wyznania twórcy pokątnej literatury erotycznej”,
1994 – Gdynia, Festiwal Polskich Filmów Fabularnych, nagroda za dialogi w filmie „Spis cudzołożnic”,
1998 – Paszport „Polityki”, za książkę „Bezpowrotnie utracona leworęczność”,
1998 – wyróżnienie Krakowska Książka Miesiąca za „Tysiąc spokojnych miast”,
2001 – Nagroda Literacka Nike za powieść „Pod Mocnym Aniołem”.
2013 – Nagroda miesięcznika „Odra”
Dzieła:
Źródło:
https://krakow.tvp.pl/48373605/dzis-w-kielcach-pozegnanie-pisarza-jerzego-pilcha
