JAN PARANDOWSKI – 125. ROCZNICA URODZIN
Prozaik, eseista, tłumacz, wybitny znawca i popularyzator kultury i literatury antycznej, autor słynnej „Mitologii”. Zasłużoną popularnością cieszą się jego książki dla młodzieży, między innymi „Przygody Odyseusza” – skrócona wersja opowieści o tułaczce króla Itaki oraz „Wojna trojańska” – na podstawie „Iliady” Homera.
Pisarz urodził się 11 maja 1895 we Lwowie, zmarł 26 września 1978 w Warszawie.
Był wychowankiem IV Gimnazjum Klasycznego im. Jana Długosza we Lwowie. Zadebiutował jeszcze jako uczeń szkicem literacko-filozoficznym „Rousseau” (1913). W tym samym roku wstąpił na wydział filozoficzny Uniwersytetu Lwowskiego – studiował filozofię, filologię klasyczną, archeologię, historię sztuki i literatury.
Szkoła średnia i uniwersytet dały mu dobrą znajomość świata starożytnego, przy czym zawdzięczał ją dziwacznym nieraz figurom, nauczycielom wyżywającym swe najgłębsze istoty w nauce języków greckiego i łacińskiego, postaciom, które przewijać się będą w jego prozie powieściowej. A wpływy te i studia wyznaczyły późniejszą karierę pisarską Parandowskiego jako tłumacza, eseisty i powieściopisarza. Jako tłumacz dał tedy kilka dobrych przekładów z literatur klasycznych; odtworzona prozą „Odyseja” zajmuje wśród nich miejsce naczelne.
Po wybuchu I wojny światowej został internowany na terenie Rosji. Pracował jako nauczyciel w szkołach w Woroneżu i Saratowie. Po zakończeniu wojny wrócił na studia i w 1923 roku został magistrem filologii klasycznej oraz archeologii.
Wkrótce objawił się światu jako zawołany koneser starożytnej kultury i literatury, hołdujący w pracy pisarskiej istotnym wartościom antyku. Wyznaczają je przede wszystkim ład i harmonia, co prowadzi do umiejętności godzenia przeciwieństw: natury z kulturą, życia ze sztuką, dionizyjskiego witalizmu z postawą kontemplacyjną. Bliski mu był również dorobek umysłowy i artystyczny czasów późniejszych, szczególnie renesansu i oświecenia.
Wytrawny stylista
Wybitny znawca kultury greckiej i rzymskiej, propagator wielkich tradycji europejskiego humanizmu. W jego prozie narracyjnej, szkicach, esejach i wrażeniach z podróży dominuje tematyka antyczna. Parandowski wykazuje szczególne zainteresowanie wybitnymi osobowościami twórczymi (Rousseau, Wilde, Petrarka) i warsztatem pisarskim („Alchemia słowa”). Niezwykle żywo została przyjęta w latach międzywojennych powieść o młodzieńczym buncie religijnym („Niebo w płomieniach”), która jest polemiką z dziewiętnastowiecznym racjonalizmem. Wykształcony na klasycznej literaturze, był Parandowski wytrawnym stylistą, kojarzącym kunszt słowa z prostotą i jasnością wypowiedzi.
Wielkim zainteresowaniem czytelniczym cieszy się nieodmiennie „Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian” Parandowskiego z 1924 roku. Wielokrotnie wznawiana, odgrywa nadal znacząca rolę w popularyzacji podstaw kultury antycznej w Polsce. Zyskała powodzenie dzięki prostocie stylu i nieskazitelności języka. Z doskonałym wyczuciem sprawy przedstawił autor „Mitologii” nie do końca budujące obyczaje olimpijskiego panteonu.
W latach 1922–1924 Parandowski był kierownikiem literackim w wydawnictwie Alfreda Altenberga, gdzie zainicjował i prowadził (wraz ze Stanisławem Wasylewskim) serię Pan – przekładów z literatur klasycznych oraz cykl Wielcy pisarze. Współpracował z czasopismami: „Gazetą Poranną”, „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Wiadomościami Literackimi” i tygodnikiem „Tęcza”. W latach 1924–1926 odbył podróże badawcze do Francji, Grecji i Włoch.
W 1929 roku przeniósł się do Warszawy. Pracował jako sekretarz redakcji miesięcznika „Pamiętnik Warszawski”, zamieszczał recenzje literackie i teatralne w prasie lwowskiej i warszawskiej. W 1930 został członkiem polskiego PEN-Clubu, rok później wszedł do jego zarządu – w latach 1933–1978 (z wojenną przerwą) był prezesem stowarzyszenia i wielokrotnie reprezentował Polskę na międzynarodowych kongresach.
Podczas II wojny światowej Jan Parandowski udzielał się w konspiracyjnym ruchu kulturalnym. Jego archiwum literackie i niewydane rękopisy spłonęły doszczętnie podczas powstania warszawskiego.
Po wojnie objął kierownictwo katedry kultury antycznej, a następnie literatury porównawczej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (KUL). W 1946 roku otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. W roku akademickim 1948–1949 pełnił funkcję dziekana Wydziału Nauk Humanistycznych KUL.
Został członkiem zwyczajnym Warszawskiego Towarzystwa Naukowego, współpracował z „Tygodnikiem Powszechnym”, „Meandrem”, „Twórczością”, wznowił działalność i prezesurę polskiego PEN-Clubu. W 1948 roku przygotowywał Światowy Kongres Intelektualistów we Wrocławiu, wtedy też ponownie zamieszkał w Warszawie.
Starszy syn pisarza, Zbigniew Parandowski (ur. 1929), ilustrator książek ojca, to z zawodu architekt, młodszy, Piotr Parandowski (ur. 1944, zm. 2012) był archeologiem, reżyserem filmów dokumentalnych. Córka pisarza, Roma Parandowska-Szczepkowska, była żoną aktora Andrzeja Szczepkowskiego i matką aktorki Joanny Szczepkowskiej, która w jednym z wywiadów wspominała dziadka.
Po śmierci pisarza ukazała się poświęcona pisarzowi książka „Dzień Jana”, pióra jego żony Ireny Parandowskiej [Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 1983, ISBN 83-207-0590-8]. W 1988 roku Irena Parandowska (1903–-1993) zapoczątkowała przyznawanie Nagrody Literackiej Polskiego PEN-Clubu imienia jej zmarłego męża. Wręczaniu jej towarzyszy aktorska interpretacja wiersza, który Leopold Staff zadedykował autorowi „Mitologii”.
W starym
zapuszczonym parku
Stałem nad stawem
Pokrytym grubym kożuchem rzęsy.
Myśląc,
Że woda była tu niegdyś przejrzysta
I dziś by być taka powinna,
podjętą z ziemi suchą gałęzią
Zacząłem zgarniać zieloną patynę
I odprowadzać do odpływu.
Zastał
mnie przy tym zajęciu
Mędrzec spokojny
O czole myślą rozciętym
I rzekł z łagodnym uśmiechem
Pobłażliwego wyrzutu:
„Nie żal ci czasu?
Każda chwila jest kroplą wieczności,
Życie mgnieniem jej oka.
Tyle jest spraw arcyważnych”.
Odszedłem
zawstydzony
I przez dzień cały myślałem
O życiu i o śmierci,
O Sokratesie
I nieśmiertelności duszy,
O piramidach i pszenicy egipskiej,
O rzymskim Forum i księżycu,
O mamucie i wieży Eiffla…
Ale nic z tego nie wyszło.
Wróciwszy
nazajutrz
Na to samo miejsce,
Ujrzałem nad stawem,
Pokrytym grubym zielonym kożuchem,
Mędrca z czołem wygładzonym,
Który spokojnie,
Porzuconą przeze mnie gałęzią,
Zgarniał z powierzchni wody rzęsę
I odprowadzał do odpływu.
Wkoło
szumiały cicho drzewa,
W gałęziach śpiewały ptaki.
[Leopold Staff, „Rzęsa”]
Autor: Janusz R. Kowalczyk, wrzesień 2013.
Twórczość
Wybrane dzieła:
„Rousseau”, szkic literacko-filozoficzny (1913)
„Bolszewizm i bolszewicy w Rosji”, szkice (1920)
„Salome”, szkic o Oskarze Wildzie (1920)
„Antinous w aksamitnym berecie – rzecz o Oskarze Wildzie” (1921)
„Eros na Olimpie”, opowiadania (1924)
„Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian” (1924)
„Rzym czarodziejski”, relacje podróżnicze (1924)
„Aspazja” (1925)
„Wojna trojańska” (1927)
„Dwie wiosny”, opowiadania (1927)
„Dwie wiosny”, relacje podróżnicze (1927)
„Król życia”, powieść biograficzna o Oscarze Wildzie (1930)
„Dysk olimpijski”, powieść (1933, brązowy medal na Olimpiadzie w Berlinie w 1936)
„Odwiedziny i spotkania”, szkice (1934)
„Przygody Odyseusza” (1935)
„Niebo w płomieniach”, powieść (1936)
„Trzy znaki Zodiaku”, opowiadania (1938)
„Godzina śródziemnomorska”, opowiadania (1949)
„Alchemia słowa”, studium (1951)
„Zegar słoneczny”, opowiadania o Lwowie (1953)
„Pisma wybrane” (1955)
„Petrarka”, portret literacki (1956)
„Dzieła wybrane”, tom 1-3 (1957)
„Z antycznego świata”, szkice (1958)
„Podróże literackie”, relacje podróżnicze (1958)
„Mój Rzym” (1959)
„Wspomnienia i sylwety” (1960)
„Iuvenilia” (1960)
„Powrót do życia”, powieść (1961)
„Wrześniowa noc”, wspomnienia (1962)
„Kiedy byłem recenzentem” (1963)
„Medea”, dramat (1961 druk w „Dialogu”, prapremiera 1964)
„Luźne kartki” (1965)
„Akacja” (1967)
„Grecja”, album (1968)
„Pod zamkniętymi drzwiami czasu” (1975)
Tłumaczenia (wybór):
Anatol France, „O kobiecie” (tł. 1914)
Teofil Gautier, „Powtórne wcielenie” („Awatar”) (tł. 1921)
René Maran, „Batuala. Prawdziwa powieść murzyńska” (tł. 1923)
Romain Rolland, „Danton”, sztuka w 3 aktach (tł. 1924)
Antoni Czechow, „Opowieść nieznajomego (Metamorfoza rewolucjonisty)” (tł. 1924)
Herbert George Wells, „Historia świata” (tł. 1924)
Longos, „Dafnis i Chloe” (tł. 1925)
Teofil Gautier, „Klub haszyszystów” (1927)
Henry de Montherlant, „Ludzie areny” (tł. 1930)
Einhard, „Życie Karola Wielkiego” (tł. 1935)
Juliusz Cezar, „O wojnie domowej” (tł. 1951)
Homer, „Odyseja” (1953, tłumaczenie prozą)
Teofilakt Symokatta, „Listy obyczajowe, wiejskie i miłosne” (tł. 1953)
„Pisarze świata Mickiewiczowi” (tł. 1962, antologia)
Film:
„Jan Parandowski” – bohater, film oświatowy, biograficzny, scenariusz Juliusz Kydryński, reżyseria Stanisław Kokesz (1966)
Nagrody i odznaczenia (wybór):
Brązowy medal w Olimpijskim Konkursie Sztuki i Literatury za książkę „Dysk olimpijski”, Berlin (1936)
Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury za wybitną twórczość literacką (1937)
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1954)
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1959)
Nagroda państwowa I stopnia za całokształt twórczości (1964)
Nagroda Radia Wolna Europa za całokształt twórczości (1975)
Tytuł doktora honoris causa Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1976)
Źródło:
